De thematiek

Voordat Wagner zijn 7 grote muziekdrama’s schreef, verraste hij de wereld reeds met zijn drie zogenaamde ‘romatische’ werken: Der fliegende Holländer, Tannhäuser en als laatste Lohengrin.
Lohengrin is een zeer geliefd, relatief gemakkelijk in het gehoor liggend werk met prachtige melodieën en grote koor-scenes.
Historische personages en gebeurtenissen dienen in dit werk – zoals bij de koningsdrama’s van Shakespeare – om een diepzinnig symbolisch verhaal te dramatiseren.

Achter een ogenschijnlijk ordinaire machtsstrijd in het middeleeuwse hertogdom Brabant, speelt zich op legendarische wijze de middeleeuwse religieuze strijd af tussen het oude heidense geloof – verbonden met de Noord-Europese goden-schaar van Wotan en zijn Azen-goden – en het nieuwe christelijke geloof.

Het christelijke geloof leeft reeds in het Duitse rijk van de historische koning Heinrich ‘der Vogler’ (876-936) en wordt in zijn zuiverste vorm vertegenwoordigd door de graalridder Lohengrin.

In de met zwarte magie nog enigszins bedreven Ortrud, een nazaat van de Friese vorst Radbod (-719), van wie bekend is dat hij niet tot christen te bekeren was, leeft nog het decadent geworden heidendom. En deze werelden – christendom en heidendom – botsen in Brabant.

De wonderkracht van de Graal (Lohengrin) kan alleen door het reine geloof (de witte zwaan) tot ons komen. De kracht van het reine geloof kan ons tegen alle kwaad beschermen.
Waar wij echter liefde en waarheid niet met ons hart herkennen, maar hun identiteit met rationele feiten en concrete aanwijzingen bewezen wensen te zien, verlaten zij ons. Dan trekt de Graalridder zich terug in de voor ons bewustzijn nog niet toegankelijke reine ‘hoogten’ van ons wezen.

Dat gold voor de in deze legende beschreven tijd, waarin het christelijke geloof in onze landen begon op te komen. Dat geldt evenwel ook voor deze tijd, waarin de mens weliswaar het dogmatisch, collectief geloven der kerken steeds meer verlaat, maar bij zijn zoektocht naar een nieuwe leidraad in het leven, evenmin het niet-rationele, innerlijke weten kan ontberen.

Een legende ontstaat altijd daar, waar een voorhoede van een bepaalde cultuur voorvoelt, welk ontwikkelingen voor de deur staan. Zo is de legende van de zwanenridder Lohengrin primair verbonden met een bepaalde fase uit de bewustzijns-ontwikkeling van de middeleeuwse, West-Europese mens, maar anderzijds eveneens van toepassing op onze tijd, waarin we ook van geloofsvorm veranderen. (zie daarover de toelichting bij Wagners “Parsifal”)